ԵՐԵՎԱՆ, 29 սեպտեմբերի./ԱՌԿԱ/. Հայաստանի ֆոնդային բորսայի (AMX) գլխավոր տնօրեն Հայկ Եգանյանը «ԱՌԿԱ» գործակալությանը տված բացառիկ հարցազրույցում անդրադարձել է բորսայի ռազմավարությանը, ֆոնդային շուկայի զարգացման հեռանկարներին, ինչպես նաև այս ճանապարհին առկա խոչընդոտներին։

«ԱՌԿԱ». ինչպե՞ս է փոխվել AMX-ի ռազմավարությունը Վարշավայի ֆոնդային բորսայի գալուց հետո: Եվ ընդհանրապես, ի՞նչ հեռանկարներ եք տեսնում Հայաստանի արժեթղթերի շուկայի զարգացման համար։

Հ. Եգանյան. Վարշավայի ֆոնդային բորսայի հետ մեր համագործակցությունը սկսվել է ոչ վաղ անցյալում: Այստեղ կարևորն այն է, որ Բորսայի վարչության խորհրդում մենք ներգրավել ենք շատ լավ փորձառու միջազգային մասնագետների։ Նրանք օգնում են մեզ մշակել Ռազմավարությունը՝ երկարաժամկետ հնգամյա զարգացման ծրագիրը: Օրինակ, Բորսայի խորհրդի անդամներ են այնպիսի մարդիկ, ինչպիսիք են Շտուտգարտի բորսայի նախկին տնօրենը, հայտնի ներդրումային բանկիր՝ Լեհաստանից:

«ԱՌԿԱ». որո՞նք են ռազմավարության հիմնական թիրախային ուղղությունները:

Հ.Եգանյան. մշակված հնգամյա ռազմավարությունը բաժանվելու է երեք փուլի՝ կարճաժամկետ, միջնաժամկետ և երկարաժամկետ։ Հիմնական ուղղություններից շեշտը դրվում է ներդրումային բանկային և բրոքերային գործունեության զարգացման վրա։ Նպատակը դերակատարների ներգրավումն է կապիտալի շուկա, որպեսզի խնայողություններ ունեցող մարդիկ դրանք ոչ միայն ներդնեն ավանդների մեջ, այլ նաև մուտք գործեն կապիտալի շուկա։ Եվ խոսքը ոչ միայն տեխնոլոգիաների, այլև մարդկանց հետ ճիշտ, պրոֆեսիոնալ ​​աշխատանքի մասին է։ Ուստի մենք նախաձեռնեցինք AMX-ի ակադեմիայի ստեղծումը Հայաստանում։

Բացի այդ, մենք նախատեսում ենք որակավորման պահանջ ներդնել բրոքերների համար, ովքեր ցանկանում են առևտուր անել բորսայում և օգտվել Դեպոզիտարիայի ծառայություններից: Բրոքերների, դիլերների և փողերի լվացման դեմ պայքարի մասնագետների որակավորման չափանիշները կհամապատասխանեն Կապիտալի շուկայի միջազգային ասոցիացիայի (International Capital Market Association, ICMA) ստանդարտներին կամ նրա կողմից մշակված սերտիֆիկատներին:

Մենք պայմանավորվածություն ենք ձեռք բերել ICMA-ի հետ, ըստ որի AMX-ի ակադեմիան դառնալու է նրա դուստր անդամը և ներկայացնելու է իր շահերը Հայաստանում։ Այս ամենը մատչելի կդարձնի բոլոր ծառայությունների մատուցումը հանրությանը, ինչպես նաև ներդրումային բանկային ծառայություններ մատուցողներին: Կկազմակերպվեն դասախոսություններ՝ օտարերկրյա փորձագետների մասնակցությամբ։ Առանց կրթության անհնար է զարգացնել կապիտալի շուկան։ Մեզ մոտ, ցավոք, բաց կա ֆինանսական ոլորտում մասնագետներ կրթելու հարցում։

Բացի այդ, մենք լրջորեն խստացնում ենք համապատասխանությունը և նոր մակարդակի ենք բարձրացնում հաճախորդների և գործընկերների համապատասխանությունը, ռիսկերի գնահատումը: Մենք մշտապես հարմարեցնում ենք մեր ռիսկերը նոր, գլոբալ իրողություններին: Ուստի ռիսկերի կառավարման մեր քաղաքականությունը կհամապատասխանի եվրոպական և ամերիկյան չափանիշներին: Սա պահանջ է Վարշավայի ֆոնդային բորսայի դուստր ձեռնարկությունների համար, և մենք, լինելով նրանցից մեկը, պետք է հետևենք բոլոր չափանիշներին։

«ԱՌԿԱ». կարելի՞ է ասել, որ Հայաստանի ֆոնդային բորսայի վաճառքի նպատակներից մեկը եղել է ոչ ռեզիդենտների ներգրավումը։ Կարո՞ղ եք որոշակի վիճակագրություն ներկայացնել շուկայի պոտենցիալ և իրական մասնակիցների թվի վերաբերյալ:

Հ .Եգանյան. այս տարվա հունվարից օտարերկրյա ներդրումային հիմնադրամների կողմից մեր պետական ​​պարտատոմսերում կատարված ներդրումների ծավալը գերազանցել է 400 մլն դոլարը։ Այսինքն, այսքան գումարով ոչ ռեզիդենտ ներդրողներն արդեն ձեռք են բերել մեր պետական ​​պարտատոմսերը։

«ԱՌԿԱ». ցուցանիշ կա՞ համեմատության համար:

Հ.Եգանյան. համեմատության համար նշենք, որ 2016 թվականից մինչև 2022 թվականի վերջ այս ցուցանիշը կազմել է 100 մլն դոլար: Այսպիսով, մեր դրամային պետական ​​պարտքի ավելի քան 10%-ն արդեն իսկ գտնվում է արևմտյան ներդրումային հիմնադրամներում։ Նրանց համար երկրի տնտեսությունը գնահատելիս դրական ազդանշան է այն, որ կապիտալի շուկայի առանցքային ենթակառուցվածքներից մեկը եվրոպական է (ըստ էության մենք եվրոպական կազմակերպություն ենք): Հայաստանում նրանք ուշադրություն են դարձնում ենթակառուցվածքին, նրան, թե ով է աճուրդն իրականացնում։ Եթե ​​պետական ​​պարտատոմսերի աճուրդն իրականացվում է բորսայի կողմից, որի բաժնետերը եվրոպական խոշորագույն բորսան է, դա որոշակի վստահություն է ներշնչում, որ աճուրդի կազմակերպումն ավելի թափանցիկ է։

Եթե ​​Վարշավայի ֆոնդային բորսան մեր բաժնետերը չլիներ, ապա 400 միլիոն դոլարը գերազանցող այս թիվը, հնարավոր է, ավելի քիչ լիներ։ Այսինքն, սա վստահության չափանիշներից մեկն է:

ԱՌԿԱ. ավելի վաղ Դուք ասել էիք, որ Հայաստանի կապիտալի շուկան և ֆինանսական հատվածը, թեև զարգացման փուլում են, բայց որոշակի առումով արդեն համեմատելի են եվրոպական ֆինանսական համակարգի հետ։ Ինչ նկատի ունեի՞ք:

Հ. Եգանյան. արժեթղթերի հետ կապված ունենք շատ լավ օրենսդրություն։ «Արժեթղթերի մասին» մեր օրենքը շատ ավելի լավն է, քան տարածաշրջանի մյուս երկրները: Այն հասկանալի է եվրոպացիների և արևմտյան ներդրողների համար։

Երբ խոսում ենք կապիտալի շուկայի մասին, մեր թիրախային հաճախորդը պետք է լինի Արևմուտքը, քանի որ կապիտալը հիմնականում գոյանում է Արևմուտքում։ Իսկ կապիտալի շուկայի մեր օրենսդրական կարգավորումները համադրելի են միջազգային չափանիշներին։

Բացի այդ, ունենք լավ վերահսկիչ մարմին՝ Կենտրոնական բանկը։ Կարգավորողը հասկանալի գործընկեր է բոլոր միջազգային վերահսկիչ կառույցների համար։

Հետո մենք ունենք լավ ենթակառուցվածք. Կենտրոնական դեպոզիտարիան, իր տեխնիկական հագեցվածությամբ և կանոնակարգերով, որն այժմ մշակվում և համապատասխանեցվում է միջազգային չափանիշներին, բորսան՝ շատ լավ առևտրային համակարգով և տեխնիկական հագեցվածությամբ:

«ԱՌԿԱ». Ձեր կարծիքով, ի՞նչ ուղղություններով է անհրաժեշտ աշխատել՝ միջազգային համակարգերին ու չափանիշներին համապատասխանելու համար:

Հ. Եգանյան. Հայաստանում, ցավոք, չկա ներդրումային բանկային կազմակերպություն, որը տարեկան գոնե մի քանի հրապարակային թողարկում կկազմակերպեր՝ արժեթղթերի ճիշտ շուկայական գնահատմամբ, ինչպես, օրինակ, վրացական TBC Capital և Galt & Taggart ընկերությունները։

Բացի այդ, Հայաստանում չկա որևէ լուրջ մասնագիտացված բրոքերային ընկերություն, որն աշխատում է ներդրողների հետ և կրթում է նրանց։ Նույն TBC Capital-ը և Galt & Taggart-ն աշխատում են մարդկանց հետ, տրամադրում նրանց վերլուծական նյութեր, համեմատական ​​բնութագրեր, տեղեկատվություն աշխարհի մասին, այդ թվում՝ առկա պարտատոմսերի, վարկանիշերի մասին։

Ուստի, երբ մենք ծրագրում ենք բացել AMX ակադեմիան, մտադիր ենք նաև կրթել հանրությանը և փորձել լրացնել այդ բացը։

«ԱՌԿԱ». Եվրաասիական բորսաների ֆեդերացիայի գլխավոր քարտուղար Կոնստանտին Սարոյանը կարծում է, որ Հայաստանի կապիտալի շուկայի հիմնական թույլ օղակը կորպորատիվ կառավարումն է։ Ինչպե՞ս եք տեսնում այս խնդրի լուծման ուղիները, և ձեր կարծիքով, ի՞նչ այլ միջոցառումներ են անհրաժեշտ Հայաստանում օտարերկրյա ներդրումների ներգրավումը խթանելու համար։

Հ. Եգանյան. կորպորատիվ կառավարումն ինքնին կարող է խնդիր դառնալ, եթե փորձում ես միջոցներ ներգրավել բնակչությունից կամ երրորդ աղբյուրից: Ընկերության մոտ կորպորատիվ կառավարման բացակայությունն այն դարձնում է բարձր ռիսկային ներդրողների համար: Կորպորատիվ կառավարումն անհրաժեշտ է աշխատանքի թափանցիկությունը ցույց տալու համար:

Բայց ներդրումային բանկի կամ բանկիրի բացակայության դեպքում, ով ամեն առավոտ կարթնանա և կմտածի, թե այսօր որ ընկերությանը պետք է համոզի դառնալ բաց բաժնետիրական ընկերություն կամ թողարկել պարտատոմսեր կամ բաժնետոմսեր, իսկ մյուս կողմից՝ չի լինի ներդրումային բանկիրի հետ աշխատող բրոքեր, որը մտածում է այն մասին, թե ում կարելի է վաճառելօ պոտենցիալ արժեթուղթը և ինչպես համոզել մարդկանց, որ այն լավն է, որքան էլ լավը լինի կորպորատիվ կառավարումը, ոչինչ չի զարգանա: Այդ պատճառով, մեր կարծիքով, դա երկրորդական խնդիր է:

Կորպորատիվ կառավարման լուրջ խնդիր է բաժնետիրական ընկերությունները վերահսկող օղակի բացակայությունը: Օրենքը պարտավորեցնում է ԲԲԸ-ներին անցկացնել բաժնետերերի տարեկան ժողովներ՝ իրավունքների պաշտպանության համար: Հայաստանում չկա այնպիսի մարմին, որը կնշանակի և կիրականացնի պատիժ նման ժողով չանցկացնելու համար, ինչպես նաև կպարտադրի այն անցկացնել։

Հայաստանում կան բազմաթիվ ընկերություններ, որոնք, թեև ցուցակում չեն անցել, բայց բաց բաժնետիրական ընկերություններ են։ Հարկավոր է կառույց, որը կվերահսկի դրանք։ Նման կառույց չկա, և սա մեծ խնդիր է։

Բորսան կարող է իրականացնել վերահսկիչ գործառույթ, այդ թվում՝ եթե ընկերություններն անցել են ցուցակում: Բայց այս գործառույթն ավարտվում է, եթե դրանք հանվեն ցուցակից:

Իմ կարծիքով, անհրաժեշտ է «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» օրենքների վերանայում։ Պետք է ստեղծվի օղակ, որը կվերահսկի ներդրողների շահերը։ Այս կառույցը կարելի է անվանել ցանկացած ձև, օրինակ՝ Կորպորատիվ կառավարման վերահսկիչ մարմին:

2000-ականների սկզբին Հայաստանում գործում էր Արժեթղթերի հանձնաժողով, և համապատասխան ընկերություններ ենթարկվում էին այդ հանձնաժողովի մոնիտորինգին։ Այս կառույցը կարող էր օրենքի ուժով պատիժներ նշանակել։ Օրինակ, Անգլիայում, եթե ընկերությունը չի գրանցել տարեկան ժողովը պետական ​​ռեգիստրում կամ համապատասխան հաշվետվություններ չի ներկայացրել պետական ​​ռեգիստր, կարող է սնանկանալ: Հայաստանում նման գործառույթներով կառույց չկա, և դա խոչընդոտ է։

Խոչընդոտ է նաև «Սնանկության մասին» օրենքը։ Հաճախ են լինում դեպքեր, երբ բազմաթիվ խարդախություններ են իրականացվում՝ հաշվի առնելով այս օրենքի առանձնահատկությունները։

Մի խոսքով, բարեփոխումների կարիք, անշուշտ, կա։ Շատ երկրներ հետևում են «English law» գաղափարախոսությանը, որն իր պարզությամբ և հստակությամբ շատ է տարբերվում մայրցամաքայինից: Եթե ​​երկրները ցանկանում են զարգացնել սեփական կապիտալի շուկան և չեն կարող բարեփոխել օրենսդրությունը, նրանք ստեղծում են հատուկ տնտեսական գոտիներ, որտեղ գործում են անգլիական օրենքները: Նման կերպ կարելի է խթանել կապիալի շուկայի զարացումը նաև Հայաստանում:

Վերջին հաշվով արժեթուղթ գնող անձի, ցանկացած ներդրողի իրավունքները պետք է պաշտպանված լինեն օրենքով և որոշակի ձևով կարգավորված լինեն։ Ամենաբարձր մակարդակով պետք է պաշտպանված լինի սեփականության իրավունքը, և չպետք է լինեն խարդախության մեխանիզմներ։

«ԱՌԿԱ». որքա՞ն է այս պահին ֆոնդոյին բորսայի կապիտալիզացիայի ծավալը՝ նախոդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ:

Հ. Եգանյան. շուկայի կապիտալիզացիան, 2022թ.-ի արդյունքում, հասել է 280մլրդ դրամի՝ նախորդ տարվա համեմատ ավելանալով 7%-ով:

«ԱՌԿԱ». AMX-ը նախատեսու՞մ է համագործակցություն հաստատել միջազգային այլ բորսաների հետ, եթե՝ այո, ո՞ր բորսաների և ի՞նչ ուղղություններով:

Հ. Եգանյան. առաջին հերթին դա, անխոս, Վարշավայի ֆոնդային բորսան է: Նպատակն է այն է, որ մեր արժեթղթերը թույլատրվեն առևտրի նրա հարթակներից մեկում: Դա մեկուկես տարվա նախագիծ է, և մենք հույս ունենք, որ կհասնենք դրան:

Մեզ հետաքրքրում է նաև վրացական շուկան: Այստեղ ունենք փոխադարձ հետաքրքրություն. մենք կիսվելու բան ունենք, և միաժամանակ նրանք մեզ հետաքրքրող շատ բան ունեն: Օրինակ, այնտեղ գործող բրոքերական ընկերությունները: Մենք չունենք նման զարգացած բրոքերական ինդուստրիա, իսկ նրանք չունեն մեր նման զարգացած ենթակառուցվածք, մասնավորապես, չունեն զարգացած դեպոզիտարիա, AMXTrader հարթակ:

Մեզ համար հետաքրքիր գործընկեր է նաև Ղազախստանի ֆոնդային բորսան: Դիտարկում ենք համագործակցության հնարավորություն, այդ թվում՝ խաչաձև ցուցակման մասով:

Չբացելով փակագծերն ասեմ, որ որոշ զարգացող երկրներ տարբեր մայրցամաքներում հետաքրքրված են մեր կողմից մշակվող AMXTrader ծրագրի ձեռք բերմամբ:

«ԱՌԿԱ». Ձեր կարծիքով, վերջին շրջանում Հայաստանում գրանցվող ներդրումային բումը ավելի շատ դրակա՞ն, թե՞ բացասական կողմեր ունի ֆոնդային շուկայի համար:

Հ. Եգանյան. եթե փողերը գալիս են շատ բարձր ռիսկայնություն ունեցող երկրներից (օրինակ՝ մեր երկու խոշոր հարևան պետությունները բարձր ռիսկեր ունեցող երկրներ են), ապա դա հղի է մեծ հեղինակային ռիսկերով քո երկրի համար: Եվ երբ մյուս պետությունները կամ արևմտյան ներդրողներն ուզում են գնահատել քո երկրի ռիսկերը և տեղական ընկերության հետ համագործակցությունը, նրանք, տեսնելով ռիսկային երկրից միջոցների առկայությունը, քո երկիրն ավտոմատ կերպով դասում են՝ որպես բարձր ռիսկայնություն ունեցող երկիր:

Գործընկերոջ ցանկացած գնահատակ իրականացվում է նաև՝ հաշվի առնելով այդ գործընկերոջ մասին բաց աղբյուրներում առկա տեղեկատվությունը: Եվ եթե գործընկերը գտնվումէ  որևէ իրավասության տարածքում, ապա հաշվի է առնվում նաև տեղեկատվությունն այդ իրավասության մասին:

Մեր խմբի մակարդակով գործում է նաև ռիսկի ախորժակը մեղմելու մոտեցում: Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ մենք եվրոպական ընկերություն ենք, ինչպես նաև այն, որ Կենտրոնական դեպոզիտարիայում պահվում են կենսաթոշակային բոլոր ակտիվները, այսինքն՝ Հայաստանի բնակչության ապագան, մենք իրավունք չունենք այն վտանգի ենթարկել: Պետք է շատ զգույշ լինել։

«ԱՌԿԱ». ի՞նչ կարելի է ասել համաշխարհային ֆոնդային շուկայի ներկա իրավիճակի մասին։ Տնտեսության ո՞ր ոլորտներն են հատկապես պահանջված այս տարի, և որո՞նք են մտահոգություն առաջացնում:

Հ. Եգանյան. համաճարակի ժամանակ այնքան փող է տպվել ու հայտնվել բորսաներում, որ գերտաքացում է տեղի ունեցել։ Հիմա ռեցեսիան է սկսվել։ Ցավոք, եվրոգոտուց լավ ակնկալիքներ չկան։

Քանի որ պարտատոմսերի տոկոսադրույքները բարձր են, ֆիզիկական անձինք և ներդրումային հիմնադրամները սկսեցին ներդրումներ կատարել պարտատոմսերում, և դա հանգեցրեց նրան, որ բաժնետոմսերի թողարկումներ գրեթե տեղի չեն ունենում: Ամբողջ աշխարհում նոր բաժնետոմսեր գրեթե չեն թողարկվում, քանի որ այս պահին դրանք չեն հետաքրքրում ներդրողին։

Երբ շատ բաժնետոմսեր չեն թողարկվում, փողի ներհոսքն ընկերություն դանդաղում է, քան նախկինում՝ որպես մասնաբաժնային կապիտալ: Եվ դա հանգեցնում է տնտեսության աճի դանդաղման։ Եվ սա համաշխարհային միտում է։

Մյուս կողմից, պատժամիջոցները և այն, որ մեծ երկրից շատ ապրանքներ չեն արտահանվում զարգացող երկրներ, իրենց հերթին կհանգեցնեն նոր խնդիրների։ Կարծում եմ, որ մենք թևակոխում ենք աշխարհաքաղաքական պատմական նոր փուլ, երբ ողջ տնտեսությունը պետք է հարմարվի նոր իրողությանը և այլընտրանքների որոնմանը։ Դա ժամանակ է պահանջում։ Հնարավոր է, որ ռեսուրսների բացակայության պատճառով ականատես լինենք որոշ արտադրությունների փակման, որոնց փոխարեն կստեղծվեն նորերը:

«ԱՌԿԱ». սպասվու՞մ են, արդյոք, նոր դերակատարներ և նոր թողարկումներ Հայաստանի ֆոնդային շուկայում:

Հ. Եգանյան. հետաքրքրություն կա, ամեն ինչ կախված է ներդրումային բանկերի առկայությունից։ Միաժամանակ համաձայն չեմ այն ​​կարծիքի հետ, որ Հայաստանում թողարկողներ չկան։ Բաժնետոմսերի պոտենցիալ թողարկողներ շատ կան։ Մնում է, որ ներդրումային բանկերը համոզեն նրանց ու կազմակերպեն տեղաբաշխում։ Շատ ընկերություններ գալիս են մեզ մոտ և հարցնում, թե ի՞նչ անել: Նրանք պետք է գտնեն ներդրումային բանկ, որն իրենց համար ազդագիր կկազմի, ֆինանսական վերլուծություն կկատարի, կվաճառի նորաստեղծ արժեթղթերը և այլն։

Մեր երկրում կոմերցիոն բանկինգը կայացած է, ինչպես նաև ռիթեյլ բանկինգը, բայց ներդրումային բանկային գործունեությունն ընդհանրապես զարգացած չէ։ Սրանք տեղաբաշխիչներ են, որոնք կապված են տնտեսության մեջ պոտենցիալ թողարկողների, գործող բիզնեսների հետ, ովքեր համոզում են նրանց թողարկել, ինչպես նաև կազմակերպում են ողջ գործընթացը։ Մեզ մոտ այդ ոլորտը ստեղծված չէ, այլապես շատերը կսկսեին թողարկել։

Սակայն այստեղ կարելի է նկատել շահերի բախում: Եթե ​​ընկերությունն առողջ է, ապա ներդրումային բանկը կարող է ավելի շատ շահագրգռված լինել նրան վարկավորելու հարցում, քան կազմակերպել թողարկումը, քանի որ այդ դեպքում բանկն ավելի շատ գումար կաշխատի: Հետևաբար, ցանկալի է առանձնացնել այս երկու գործառույթները, հակառակ դեպքում դա չի աշխատի:-0-